फिनटेक उद्योग आणि नव्या उद्योग संधी

#फिनटेक_उद्योग_आणि_नव्या_उद्योग_संधी ‘फिनटेक’ हा शब्द यापूर्वी बऱ्याचदा वाचनात अथवा कानावर अनेकदा आला असेल. हा शब्द फायनान्स आणि टेक्नॉलॉजी या दोन शब्दांच्या मिश्रणातून तयार झाला आहे. जसे ‘निफ्टी’= एनएससी + फिफ्टी, ‘सेन्सेक्स’= सेन्सेटिव्ह + इंडेक्स. अशा प्रकारे दोन शब्दातून तयार होणाऱ्या शब्दाला मराठी व्याकरणात ‘संधी’ म्हणतात. ‘संधी’ हा शब्द ‘शक्यता, अवसर, वेळ, अवधी’ अशा अर्थानेही सामान्यपणे वापरला जातो. फिनटेक कंपन्या या वित्तीय क्षेत्रांशी संबंधित विविध कार्य हे तंत्रज्ञानामुळे उपलब्ध होणाऱ्या शक्यताचा अधिकाधिक वापर करून करत असतात. उदाहरण द्यायचे झाले तर या कंपन्या अशा प्रकारचे डिजिटल तंत्रज्ञान विकसित करतात ज्यामुळे व्यक्ती व्यक्तीना एकमेकांना (पी 2 पी) पैसे पाठवायचे असतील तर त्याचे खास अँप्लिकेशन्स बनवले जाईल त्यामुळे हा व्यवहार सुलभ होईल. फिनटेक हा खूप व्यापक शब्द आहे. अलीकडे इलेक्ट्रॉनिक, डिजिटल व्यवहार वाढले असले तरी भारतात अजूनही रोख रकमेने अनेक व्यवहार होत आहेत. लोक बँकांना केंद्रित ठेवून त्यांच्या माध्यमातून व्यवहार करतात. यातील काही व्यवहारांसाठी शुल्क आकारणी करण्यात येते. जर असे व्यवहार सुरक्षित, झटपट आणि अत्यंत कमी खर्चात किंवा विनामूल्य झाले तर अधिकाधिक लोक त्याकडे आकर्षित होतील. ते करण्याचे महत्वाचे कार्य या कंपन्या करत असतात. या वर्ष अखेरपर्यंत भारतातील फिनटेक व्यवसाय 230 अब्ज डॉलर्सपर्यंत वाढण्याची शक्यता असून सन 2030 पर्यंत तो 30.55% वार्षिक वृद्धीदराने 550 अब्ज डॉलर्स पर्यंत वाढण्याची शक्यता आहे. जागतिक फिनटेक व्यवसायात आपले स्थान तिसरे आहे. ■फिनटेक कंपन्या या तंत्रज्ञानाचा वापर करून ग्राहकांना देत असलेल्या महत्वाच्या आर्थिकसुविधा या पारंपरिक बँकिंगपेक्षा वेगवान, सुलभ आणि किफायतशीर दरात अथवा विनामूल्य देतात. ●पैशांची देवाणघेवाण: ◆उदाहरण: फोन पे, गूगल पे, पेटीएम ◆सेवा: युपीआय, पैसे पाठवणे, क्यू आर कोड, बिल पेमेंट्स, व्यापारांना एकमेकांशी (बी 2 बी), व्यापारी आणि ग्राहक (बी 2 पी), ग्राहक आणि व्यापारी (पी 2 बी), व्यक्तींना एकमेकांशी (पी 2 पी) पैशांचे व्यवहार करण्याची सुविधा, ●कर्ज वितरण: ◆उदाहरण: क्रेडिटबी, लेंडिंगकार्ट ◆सेवा: वैयक्तिक आणि व्यवसायासाठी झटपट कर्ज, सामान मासिक हप्ते सुविधा. ●शेअर बाजार अन्य गुंतवणूक मंच ◆उदाहरण: झेरोदा, ग्रोव, अपस्टोक्स ◆सेवा: शेअर्स, म्युच्युअल फंड्स त्यातील नियमित गुंतवणूक करण्यासाठी त्याचा आढावा घेण्यासाठी योग्य अँप्सची निर्मिती ●निओबँक्स (डिजिटल बँका) ●उदाहरण: ज्युपिटर, नियो, फी ●सेवा: बँक खाते, कार्ड, खर्चाचे व्यवस्थापन (पूर्णतः ऑनलाइन) कोणत्याही शाखेत न जाता. ●विमा तंत्रज्ञान: ●उदाहरण: ऍको, पॉलिसीबाजार, डिजिट ●सेवा: विमा खरेदी, दावा प्रक्रिया, वर्गणी तुलना ऑनलाईन आणि अँप्सच्या माध्यमातून ●व्यक्तिगत आर्थिक व्यवस्थापन ◆उदाहरण: मनीव्ह्यू, वॉलनट ◆सेवा: खर्च मागोवा, आर्थिक नियोजन, क्रेडिट स्कोअर आज बहुतेक लोकांकडे त्यांच्या मोबाईलमध्ये किमान एक तरी फायनान्शियल अँप आहे, ज्यामुळे आपले जीवन सुसह्य होण्यास मदत झाली आहे. गुगल पे/ पेटीएम यांनी मोठी बाजारपेठ काबीज केली आहे. अनेकजण उद्योजक त्यात अधिकाधिक कल्पकता आणून त्यांचे स्टार्टअप उद्योग सुरू करीत आहेत. ते स्वतःचे स्थान निर्माण करण्याचा प्रयत्न करत आहेत, त्यास सरकारी प्रोत्साहनही मिळत आहे. अनेक नावीन्यपूर्ण फिनटेक कंपन्या व्यवसायवृद्धीस हातभार लावून आपल्या अर्थव्यवस्थेला गती देण्याचे काम करीत आहेत. आपल्या पेमेंट करण्याच्या पद्धतीत आमूलाग्र बदल घडवत असल्याने त्यांचे महत्व अधोरेखित होते ■फायदे: ●ग्रामीण भागात आर्थिक सेवा पोहोचवणे. ●कॅशलेस व्यवहाराला चालना. ●स्टार्टअप्स आणि मध्य लघु आणि सूक्ष्म उद्योगासाठी फायद्याचे. ●पारंपरिक बँकिंगला पूरक सेवा. ■आव्हाने ●नियामक नियमांचे पालन आणि सायबर सुरक्षेचा धोका. ●सन 2024 मधील पहिल्या सहामाहीत फंडिंगमध्ये 59% घट. ●योग्य टॅलेंट मिळवणे आणि ग्राहक टिकवून ठेवणे हे मोठे प्रश्न. ■संधी ●दुर्लक्षित लोकसंख्येसाठी आर्थिक समावेशाचे दरवाजे खुले. ●ग्रामीण आणि निमशहरी भागांत वाढीची मोठी शक्यता. ●पारंपरिक बँका आणि फिनटेकमधील परस्पर सहकार्याला चालना भारतातील ग्राहकांना उपयोग होईल अशा भविष्यकालीन नाविन्यपूर्ण फिनटेक कल्पना त्यासंबधीची उदाहरणे आणि त्यांचे परिणाम ●पूरक वित्त - (Embedded Finance) म्हणजे काय: बँकींग किंवा आर्थिक सेवा थेट. पेमेंट,कर्ज, विमा एकाच छताखाली उपलब्ध. उदाहरण: फ्लिपकार्टवर खरेदी करताना कर्ज मिळणे. परिणाम: बँकेकडे न जाता व्यवहार पूर्ण. ●कृत्रिम प्रज्ञेवर आधारित संपत्ती व्यवस्थापन- (Robo-Advisors) म्हणजे काय: कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून दिला जाणारा गुंतवणुकीचा सल्ला. हा सल्ला वैयक्तिक असेल. उदाहरण: तुमच्या मासिक खर्चाचा विचार करून म्युच्युअल फंड एसआयपी मध्ये गुंतवणूक करण्याचा सल्ला. परिणाम: नवशिक्यांसाठी गुंतवणूक सुलभ आणि प्रभावी होण्याची शक्यता. ●CBDC (डिजिटल रुपये – RBI कडून) म्हणजे काय: आरबीआयने जारी केलेला डिजिटल भारतीय रुपया. सध्या मोठ्या कंपन्या व्यवहार करण्यासाठी त्याचा वापर करीत आहेत भविष्यात हा वापर सार्वत्रिक होईल. परिणाम: जलद, सुरक्षित, सहज शोध घेता येऊ शकेल व्यवहार. ●विकेंद्रित वित्त - (Decentralized Finance) म्हणजे काय: ब्लॉकचेनवर तंत्रज्ञानावर आधारित आर्थिक सेवा, मध्यस्थाचा कमीतकमी वापर,पारदर्शक व्यवहार. उदाहरण: कर्ज, विमा, व्याज मिळवणे स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्टद्वारे. परिणाम: पारदर्शक, कमीतकमी व्याजदर आणि व्यवस्थापन फी आकारणी शक्य आहे त्यावर नियमन गरजेचे. ●बोलून सूचना देऊन केले जाणारे व्यवहार- (Voice based banking/transactions) म्हणजे काय: आपल्या भाषेत फक्त बोलून व्यवहार. उदाहरण: "मंदारला 1000 रुपये त्वरित पाठवा" अशी सूचना गुगल असिस्टंला केली असता माझ्या खात्यातील पैसे गुगल पे ने मंदारच्या खात्यात त्वरित हस्तांतरीत होतील. परिणाम: ज्येष्ठ नागरिक आणि अल्पशिक्षित व्यक्तींना व्यवहार करण्यासाठी उपयुक्त. ●कृषी वित्तव्यवहार - (Agri-Fintech) म्हणजे काय: शेतकऱ्यांसाठी खास आर्थिक तंत्रज्ञान सेवा. उदाहरण: हवामान अंदाजावर आधारित कर्ज, पीक विमा अ‍ॅपवरून. परिणाम: ग्रामीण भागाचा आर्थिक विकास. ●पर्यायी विदेद्वारे पतमानांकन- म्हणजे काय: कॉल, व्यवहार, मोबाईल वापराच्या डेटावरून क्रेडिट स्कोअर. परिणाम: ज्यांच्याकडे बँक इतिहास नाही त्यांनाही कर्ज. ●बायोमेट्रिक + ब्लॉकचेन केवायसी- म्हणजे काय: फिंगरप्रिंट, डोळा स्कॅन व ब्लॉकचेनद्वारे तपासणी. परिणाम: फास्ट व फसवणूक-मुक्त ओळख पडताळणी. ●ग्राहकांच्या गरजेनुसार विशेष सेवा- (Special Services) म्हणजे काय: ग्राहकांच्या विशिष्ट खास गरजा ओळखून त्यानुसार सेवा उदाहरण: ग्राहकास काही समभाग, म्युच्युअल फंड युनिटस, दीर्घकालीन रोख्यामधील गुंतवणूक प्रदीर्घकाळ ठेवायची असल्यास- ती त्यास मोडताही येणार नाही आणि सुरक्षित राहील अशा पद्धतीने साठवून ठेवता येईल अशी डीजीलॉकर अथवा एन्टिटीलॉकर सदृश्य सुविधा परिणाम: वारसांसाठी निश्चित सुरक्षित दीर्घकालीन गुंतवणूक करता येणे शक्य. ही यादी परिपूर्ण नसून यात ग्राहकांच्या विशिष्ट आणि नेमक्या गरजा ओळखून त्यात अनेक गोष्टींची भर घालता येईल. त्यातून फिनटेक निर्मितीत रस असणाऱ्या उद्योजकांना अनेक नावीन्यपूर्ण स्टार्टअप उद्योगात ‘अवसर’ अशा अर्थाने संधी शोधता येणे शक्य आहे. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संस्थेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारिणीचे सदस्य आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखात व्यक्त केलेली मते वैयक्तिक असून हा लेख कोणत्याही फिनटेक मंचाची शिफारस करीत नाही 13 जून 2025 रोजी अर्थसाक्षर डॉट कॉमवर पूर्वप्रकाशीत.