इन्फोसिसची शेअर्स पुनर्खरेदी

#इन्फोसिसची_शेअर्स_पुनर्खरेदी अलीकडे इन्फोसिस या आघाडीच्या माहिती आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कंपनीने त्यांचे 10 कोटी शेअर्स (त्यांच्या भाग भांडवलाच्या 2.41%) टेंडर पद्धतीने पुनर्खरेदी (बायबॅक) केले. त्यासाठी ₹18000 कोटी रुपये खर्च आला, या प्रस्तावास अभूतपूर्व (826% अधिक) प्रतिसाद मिळून 3 डिसेंबर 2025 रोजी शेअर्स होल्डरना स्वीकारलेल्या शेअर्सचे प्रतिशेअर ₹1800/- प्रमाणे पैसे मिळाले तसेच न स्वीकारलेले शेअर्स त्यांच्या खात्यात पुन्हा जमा करण्यात आले. ही सर्वात मोठी बायबॅक ऑफर असली तरी इन्फोसिससह अनेक कंपन्यांनी आपले शेअर्स यापूर्वी पुनर्खरेदी केले आहेत. या पार्श्वभूमीवर शेअर्सची पुनर्खरेदी म्हणजे काय? आणि ती कशी केली जाते, याची माहिती करून घेऊयात. एखाद्या कंपनीने स्वतः चे शेअर्स धारकांकडून विकत घेणे म्हणजे शेअर्सची पुनर्खरेदी होय. ही खरेदी सर्वसाधारणपणे बाजारभावाहून अधिक किमतीने केली जाते. यासाठी कंपनीच्या राखीव निधीमध्ये (reserves) असलेली रक्कम वापरली जाते, क्वचित कर्जही घेतले जाते. खरेदी केलेले शेअर्स रद्द (cancelled) केले जातात, त्यामुळे बाजारात उपलब्ध शेअर्सची संख्या कमी होते. शेअर्सची संख्या कमी झाल्याने त्यावर अवलंबून असलेल्या सर्व गुणोत्तरात सुधारणा होते. शेअर खरेदी केल्यामुळे अनेक गोष्टी साध्य होऊ शकतात- ●ज्या धारकांना शेअर्सचे भाव कमी (underprice)आहेत असे वाटत असते त्यांना शेअर योग्य भावास ( fair value) विकण्याची संधी मिळते. ●कंपनीकडे मोठया प्रमाणात राखीव निधी उपलब्ध असतो त्याचा योग्य विनियोग होतो. ●प्रतिशेअर उत्पन्न (eps) वाढते ●विविध रेशोमध्ये झालेल्या वाढीचा भविष्यात फायदा होत रहातो. ●प्रमोटर्सची टक्केवारी वाढते. ●कंपनीवर कोणी ताबा (takeovers) मिळवू शकत नाही. ●जास्तीचे पैसे शेअरहोल्डरना मिळतात ●विविध धारकांचा निश्चित आकृतिबंध (holders frameworks) तयार होण्यासाठी. ●बाजार मंदीत (bear market)असताना शेअर्सचे भाव खाली येत असतील तर त्यावर आळा बसतो. ●भागभांडवलापासून अधिकाधिक लाभ होतो. कंपनीला स्वतःच्या शेअर्सची पुनर्खरेदी करायची असेल तर चार प्रकारे करता येते. ★टेंडर ऑफर ★ओपन मार्केट ऑफर ★विक्री अयोग्य संचाची शेअर खरेदी ★कंपनीने कर्मचारी आणि त्यांच्या ट्रस्टला दिलेल्या शेअर्सची खरेदी ★टेंडर ऑफर : यात सर्व पात्र धारकांना विशिष्ठ मुदतीत, कंपनीने ठरवलेल्या भावाने, ठराविक शेअर्स खरेदी करण्याचा प्रस्ताव दिलेला असतो. धारकास दिलेल्या मुदतीत प्रस्तावित शेअर किंवा त्यापेक्षा कमीजास्त शेअर पुनर्खरेदीसाठी देण्याचा पर्याय असतो हे पूर्णतः ऐच्छिक असते. पूर्ण शेअर्सहून अधिक शेअर्स विक्रीसाठी धारकांनी दिल्यास प्रमाणित पद्धतीने अधिक शेअर घेतले जातात. जर शेअरहोल्डरची इच्छा नसेल तर कंपनीकडे खरेदी प्रस्ताव न देण्याचा त्याच्याकडे पर्याय असतो. त्याचप्रमाणे शेअर देण्याची इच्छा आहे परंतू कंपनीकडून प्रस्तावच आला नाही तरी साध्या कागदावर आवश्यक माहिती देऊन तो कंपनीस आपला प्रस्ताव देऊ शकतो. एकूण पुनर्खरेदीच्या 15% शेअर्स हे छोट्या गुंतवणूकदारांकडून निश्चित घेतले जातात. ★ओपन मार्केट ऑफर : यामध्ये कंपनी शेअरबाजारातून ठराविक मुदतीत ठरलेल्या भावाने किंवा उपलब्ध असल्यास त्याहून कमी भावाने थेट शेअर खरेदी करते. यामध्ये ज्याप्रमाणे इतर लोक शेअरबाजारात खरेदी करतात त्याचप्रमाणे बीड टाकून कंपनीच्यावतीने खरेदी केली जाते. ★विक्री अयोग्य संचातील (odd lot holder) शेअर्सची खरेदी : शेअरबाजारात शेअर्सची खरेदीविक्री ही इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने केली जात असल्याने ज्या लोकांकडे कागदी प्रमाणपत्र (physical certificates) स्वरूपात शेअर प्रमाणपत्र आहेत ते सर्वच धारक हे विक्री अयोग्य संच धारक ठरतात जर टेंडर पद्धतीने शेअर खरेदी करण्याचे ठरले तर अशा धारकांनाही सदर प्रस्ताव द्यावा लागतो. कंपन्या फक्त अशाच लोकांना त्यांच्या सोईसाठी वेगळा प्रस्ताव देऊ शकतात. ★कंपनी कर्मचारी त्यांचा ट्रस्ट यांना दिलेले शेअर्स : अनेक कंपन्या वेळोवेळी त्याचे कर्मचारी किंवा त्यांचा कल्याणनिधीस शेअर्स देत असतात. हे शेअर्स ठराविक मुदतीनंतर विकता येतात. असे विक्रीयोग्य शेअर्सचा टेंडर ऑफरमध्ये विचारात घेतले जातात. सेबीच्या नियमानुसार शेअर खरेदी करण्यापूर्वी संचालक मंडळास, ●तसा प्रस्ताव मंजूर करावा लागतो. यात शेअर खरेदी का? किती? कशी? कोणत्या भावाने करणार? हे जाहीर करावे लागते. ●10% हून अधिक शेअर्सची खरेदी करायची असल्यास सर्व भागधारकांची मंजुरी घ्यावी लागते. 25% हून अधिक शेअर्स खरेदी करता येत नाहीत. ●याप्रमाणे शेअर खरेदी निर्णय झाल्यास त्यास योग्य ती प्रसिद्धी द्यावी लागते यासाठी मर्चन्ट बँकरची निवड करावी लागते. ठराविक रक्कम हमी रक्कम म्हणून वेगळ्या खात्यात ठेवावी लागते. ●टेंडर ऑफर असेल तर मुदतीपूर्वी सर्व घारकांना खरेदी सुरुवात करण्यापूर्वी मागणी प्रस्ताव पोहोचणे जरुरीचे आहे. यासाठी गंगाजळीत असलेली रक्कम वापरणार की कर्ज घेणार? ते ठरवावे लागते. त्याचप्रमाणे तक्रार निवारण व्यवस्था करावी लागते. ●खरेदी करताना एकूण खरेदीच्या 15% शेअर हे छोट्या धारकांकडून (ज्यांच्या शेअरचे बाजारमूल्य 2 लाख रुपयांहून कमी आहे) खरेदी करण्याचे बंधन आहे. ●खरेदी झाल्यावर त्याआधी मान्य केलेले व बोनस याव्यतिरिक्त 1 वर्ष कोणतेही नवे शेअर्स ईश्शु करता येत नाहीत. अशा तऱ्हेने खरेदी करण्याचे ठरवणे आणि त्याची पूर्तता न करणे हा गंभीर गुन्हा असून त्यासाठी संबंधीताना दंड आणि कैद अथवा दोन्ही अशा शिक्षा होऊ शकतात. चांगल्या कंपन्यांच्या बाबतीत शेअर खरेदी करण्याचे ठरवल्याने भावात वाढ होते आणि तो खरेदी किमतीचे जवळपास जातो. खरेदी मुदत संपली की घट होऊन काही कालावधीने प्रस्तावित खरेदी किमतीहून अधिक भाववाढ होते. असे असले तरीही या विपरीत काही उदाहरणे आहेत ज्यात शेअर्सची किंमत कधीच ऑफर प्राईजच्या जवळपासही कित्येक वर्षे गेली नाही तर काहींचा भाव एवढा वाढला की तो ऑफर किंमतीहून सदैव जास्तच राहिला आणि कधीही खाली आला नाही. पुनर्खरेदीच्या संदर्भात महत्वाचा मुद्दा त्यामधील करदेयतेत आहे. यापूर्वी धारकांना शेअर खरेदीतीतून मिळणारा नफा पूर्णपणे करमुक्त होता त्यामुळे हा पर्याय सर्वानाच लाभदायक होता. आता 1 ऑक्टोबर 2024 पासून पुनर्खरेदीची पूर्ण रक्कम ही डिव्हिडंड म्हणून समजण्यात येऊन त्यावर नियमितदराने कर आकारणी होत आहे. आता नव्या कररचनेनुसार कर मोजणी स्वीकारणाऱ्या आणि वार्षिक 12 लाख रुपये उत्पन्न असलेल्यांवर कोणतीही कर आकारणी होणार नसल्याने, ज्याचे उत्पन्न शेअर खरेदी किंमत मिळवल्यावरही 12 लाखांहून अधिक होण्याची शक्यता नाही त्यांच्या दृष्टीने ही पर्वणी आहे. तर काही बाबतीत ट्रेडिंग हाच ज्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे त्यांनाही याचा लाभ होऊ शकेल. ते बाजारातून कमी भावात पुन्हा शेअर्स खरेदी करू शकतील. त्याचप्रमाणे त्यांनी बायबॅकला दिलेले शेअर्स खरेदी करण्यासाठी मोजलेली किंमत ही अल्प/ दीर्घकालीन भांडवली तोटा समजला जाऊन तो पुढील आठ वर्षात भांडवली नफ्यासमोर समायोजित होईल. तेव्हा सर्वांनीच आपला फायदा शेअर खरेदी देकार देण्यात आहे की न देण्यात आहे याचा अंदाज बांधून यात भाग घ्यायचा यासंबंधी योग्य तो निर्णय घ्यावा. इन्फोसिसच्या बायबॅक वरून असं समजून येईल की जरी पूर्ण भरणा कित्तेक पटीत झाला असला तरी अधिकचे शेअर्स स्वीकारले जाण्याचे प्रमाण छोट्या धारकांच्या बाबतीत बऱ्यापैकी अधिक आहे त्यामुळे पात्र लोकांनी बाजारात उपलब्ध होणाऱ्या अशा संधीचा वेळोवेळी लाभ घ्यावा. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ही गुंतवणूक शिफारस नाही) 12 डिसेंबर 2025 रोजी अर्थसाक्षर डॉट कॉम वर पूर्वप्रकाशीत.

भाकीत बाजार Predictive Market

#भाकीत_बाजार_Predictive_Market भाकीत बाजार (Predictive Market) म्हणजे असा लोकचालित (crowd-driven) बाजार असून त्यात भाग घेतलेल्या लोकांना भविष्यातील एखाद्या घटनेचा अंदाज लावण्यासाठी संधी दिली जाते. हे अंदाज एकत्रित केले जातात आणि एक सामूहिक बुद्धिमत्ता (Collective Intelligence) तयार होते. अनेक अभ्यासकांच्या मते, ही सामूहिक बुद्धिमत्ता अनेक वेळा तज्ज्ञांच्या अंदाजांपेक्षा अधिक अचूक ठरते. म्हणूनच आपण भाकीत बाजार म्हणजे काय, ते कसे कार्य करतात, त्यांचे उपयोग, फायदे-तोटे, नैतिक दृष्टीकोन आणि त्याचे भारतातील भवितव्य काय असू शकते या सर्व मुद्द्यांवर अधिक माहिती मिळवूयात. भाकीत बाजार हे आर्थिक बाजाराचे एक तत्त्वज्ञानाधारित मॉडेल आहे याला पैजेचा बाजार, माहितीचा बाजार, निर्णय बाजार आणि समारंभ व्युत्पन्न बाजार अशी वेगवेगळी नावे आहेत. हा बाजार एखाद्या घटनेचवर मोठ्या जनप्रवाहाचे सर्वसाधारण मताचा मागोवा घेतो. येथील व्यापार शेअर, बाँड्स किंवा कमोडिटीमध्ये नसून घटनांच्या संभाव्यतेत असतो. उदाहरण: ●“2026 मध्ये भारताचा GDP वाढदर 7% पेक्षा जास्त राहील का?” ●“पुढील IPL मध्ये मुंबई इंडियन्स विजयी होईल का?” ●“पुढील तिमाहीत अमुक एका कंपनीचे उत्पन्न वाढेल का?” ●“2030 पर्यंत इलेक्ट्रिक कारची विक्री पेट्रोल कारपेक्षा जास्त होईल का?” वरील उदाहरणे अलीकडच्या काळातील असली तरी भाकीत बाजाराचा इतिहास फार जुना आहे. इ सन 1503 मध्ये पोपचा उत्तराधिकारी कोण असेल अशा प्रश्नावर होता. इ स 1884 पासून वॉल स्ट्रीटवर निवडणूक सट्टेबाजीच्या नोंदी आहेत. अलीकडच्या काळात एकूण निवडणूक प्रचार खर्चाच्या 50% हून अधिक रकमेचा सट्टा लोकांकडून खेळला जातो. ◆भाकीत बाजारातील टप्पे: ●इस 1988 च्या अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणुकीदरम्यान सादर करण्यात आलेली आयोवा विद्यापीठाची आयोवा इलेक्ट्रॉनिक बाजारपेठ ही पहिल्या आधुनिक इलेक्ट्रॉनिक भाकित बाजारपेठांपैकी एक आहे . ●इस 1990 च्या सुमारास प्रोजेक्ट झनाडू येथे, रॉबिन हॅन्सन यांनी पहिल्या ज्ञात कॉर्पोरेट भाकित बाजाराचा वापर केला. कर्मचाऱ्यांनी त्याचा वापर उदाहरणार्थ, कोल्ड फ्यूजन वादावर पैज लावण्यासाठी केला . ●इस 1991 मध्ये कमोडिटी फ्युचर्स ट्रेडिंग कमिशनद्वारे नियंत्रित आणि बाजार म्हणून नियुक्त केलेले हेजस्ट्रीट , इंटरनेट व्यापाऱ्यांना आर्थिक घटनांवर अंदाज लावण्यास सक्षम करते. ●हॉलीवूड स्टॉक एक्सचेंज, इस 1991 मध्ये स्थापन झालेला एक आभासी बाजार खेळ आणि आता कॅन्टर फिट्झगेराल्ड, एलपीचा एक विभाग, ज्यामध्ये खेळाडू चित्रपट, अभिनेते, दिग्दर्शक आणि चित्रपट-संबंधित पर्यायांचे भाकित शेअर्स खरेदी आणि विक्री करतात, इस 1996 च्या 39 मोठ्या श्रेणीतील ऑस्कर नामांकनांपैकी 32 आणि 8 पैकी 7 शीर्ष श्रेणीतील विजेत्यांचे अचूक भाकित केले ●इस 2001 मध्ये, Intrade.com ने आयर्लंडमधून एक प्रेडिक्शन मार्केट ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्म लाँच केला जो सदस्यांमध्ये व्यवसाय समस्या, चालू घडामोडी, आर्थिक विषय आणि बरेच काही यासह विविध श्रेणींशी संबंधित करारांवर अंदाज बांधण्याची परवानगी देतो. यातील इंट्राडने ट्रेडिंग इस 2013 मध्ये बंद झाले. ●जुलै 2003 मध्ये, अमेरिकेच्या संरक्षण विभागाने त्यांच्या वेबसाइटवर धोरण विश्लेषण बाजार प्रसिद्ध केला आणि असा अंदाज लावला की बाजारपेठेसाठी अतिरिक्त विषयांमध्ये दहशतवादी हल्ले समाविष्ट असू शकतात. या कार्यक्रमाला "दहशतवाद फ्युचर्स मार्केट" म्हणून टीकात्मक प्रतिक्रिया उमटल्या आणि पेंटागॉनने घाईघाईने हा कार्यक्रम रद्द केला. ●इस 2005 मध्ये, नेचर या वैज्ञानिक मासिक जर्नलमध्ये असे म्हटले आहे की प्रमुख औषध कंपनी एली लिली अँड कंपनीने औषध संशोधन आणि विकास प्रयत्नांच्या परिणामांचा अंदाज घेण्यासाठी अंतर्गत बाजारपेठांचा वापर करून कोणत्या विकास औषधांना क्लिनिकल चाचण्यांमधून पुढे जाण्याची सर्वोत्तम संधी असू शकते याचा अंदाज लावण्यासाठी भाकित बाजारांचा वापर कसा केला. याचकाळात, गुगल इंकने घोषणा केली की ते उत्पादनांच्या लाँच तारखा, नवीन कार्यालये उघडणे आणि धोरणात्मक महत्त्वाच्या इतर अनेक गोष्टींचा अंदाज घेण्यासाठी भाकित बाजारांचा वापर करत आहे. एचपी आणि मायक्रोसॉफ्ट सारख्या इतर कंपन्या देखील सांख्यिकीय अंदाजांसाठी खाजगी बाजारपेठ आयोजित करतात. ●ऑक्टोबर 2007 मध्ये, युनायटेड स्टेट्स, आयर्लंड, ऑस्ट्रिया, जर्मनी आणि डेन्मार्कमधील कंपन्यांनी प्रेडिक्शन मार्केट इंडस्ट्री असोसिएशनची स्थापना केली, ज्याला प्रेडिक्शन मार्केटसाठी जागरूकता, शिक्षण आणि प्रमाणीकरण वाढवण्याचे काम सोपवण्यात आले. असोसिएशनची सध्याची स्थिती निष्क्रिय असल्याचे दिसून येते. ●जुलै 2018 मध्ये, इथरियम ब्लॉकचेनवर पहिले विकेंद्रित भाकित बाजार ऑगुर लाँच करण्यात आले . ●ऑक्टोबर 2024 मध्ये, आर्थिक विनिमय आणि भाकित बाजार असलेल्या कलशीने त्यांच्या नियामक, कमोडिटी फ्युचर्स ट्रेडिंग कमिशनविरुद्ध खटला जिंकला, वॉशिंग्टनमधील एका फेडरल अपील न्यायालयाने त्यांना युनायटेड स्टेट्समधील पहिल्या पूर्णपणे नियंत्रित निवडणूक भाकित बाजारांना पुनरुज्जीवित करण्याची परवानगी दिली. CFTC वरील कलशीच्या न्यायालयीन विजयामुळे निवडणूक बाजारांसाठी बाजारपेठ खुली झाली. एखाद्याप्रश्नांवर ‘होईल’ किंवा ‘नाही’ या परिणामांवर लोक "कराराची" खरेदी-विक्री करतात. बाजारात या कराराची किंमत त्या घटनेच्या संभाव्यतेचे प्रतिनिधित्व करते. (वरील सर्व संदर्भ - विकिपीडियाच्या सौजन्याने) ◆भाकीत बाजाराचे कार्य: एखाद्या घटनाविषयक प्रश्नाची रचना त्यावरून भाकीत बाजार प्लॅटफॉर्म एक निश्चित, मोजता येणारा प्रश्न तयार करतो. घटनांच्या परिणमानुसार दोन उत्तरे तयार होतात, जसे- “होईल” अथवा “नाही”. बाजारातील सहभाग घेणाऱ्या व्यक्ती म्हणजेच गुंतवणूकदार, सामान्य लोक, संशोधक, विश्लेषक त्यांचे अंदाज खरेदी किंवा विक्री या स्वरूपात व्यक्त करतात. यातून मिळणाऱ्या किंमतीतून संभाव्यता तयार होते. ज्याला जास्त खात्री असेल ते अधिक पैसे गुंतवतात. यातून निर्माण होणारी बाजाराची एकत्रित प्रतिक्रिया हीच संभाव्यतेचा सर्वोत्तम अंदाज ठरते. परिणाम निश्चित झाल्यावर नफा-तोटा होतो. गुंतवणूकदार त्यानुसार नफा/तोटा मिळवतात. अनेक संशोधनांनी सिद्ध केले आहे की भविष्यवाणी बाजार: ●तज्ज्ञांपेक्षा अधिक अचूक अंदाज देऊ शकतात कारण ते हजारो लोकांच्या आकलन, माहिती, अनुभव आणि धारणा एकत्रित करतात. ●ताज्या आणि स्थानिक माहितीचा वापर करतात. एखाद्या प्रदेशातील हवामान, राजकीय घडामोडी, अर्थव्यवस्थेचे संकेत, स्थानिक सहभागींमुळे अत्यंत अचूकतेने बांधले जातात. ●पूर्वग्रह कमी असतात एकतर्फी मतप्रवाह किंवा राजकीय झुकाव यात कमी असतो कारण प्रत्येक सहभाग आर्थिक जोखीम घेत असतो. ●बाजारातील किंमत त्वरित बदलते माहिती बदलताच किंमत बदलते, हा खराखुरा अंदाज असतो. ◆उपयोग 1. सार्वजनिक धोरण (Public Policy): सरकार अशा बाजारांचा वापर करून सार्वजनिक धोरणांवर लोकांचा अंदाज आणि कल जाणू शकतात. 2. आर्थिक अंदाज (Economic Forecasting): ,चलनवाढ, सकल राष्ट्रीय उत्पन्न दर, स्थावर मालमत्ता किंमती, शेअर बाजार निर्देशांक याचे भाकीत अधिक अचूकतेने करता येते. 3. संशोधन आणि वैज्ञानिक अंदाज: उदा. नवीन औषधाच्या यशाची शक्यता, हवामान बदलाचे मॉडेल, पिकांचे उत्पादन यासाठी. 4. कॉर्पोरेट निर्णयप्रक्रिया: गुगल, एचपी, मायक्रोसॉफ्ट यासारख्या कंपन्या उत्पादनांची मागणी, नवीन फीचर्सची लोकप्रियता याचा अंदाज भाकीत बाजारामधून घेतात. 5. निवडणूक विश्लेषण: राजकीय विश्लेषणात भाकीत बाजार अत्यंत लोकप्रिय आहे. काही वेळा त्यांनी मतदान-तपासणी किंवा सर्वेक्षणांपेक्षा अधिक अचूक निष्कर्ष दिले आहेत. ◆फायदे: ●उच्च अचूकता आणि वैज्ञानिकता ●तात्काळ प्रतिसाद ●कल समजण्यासाठी उत्तम साधन ●विविध मतांचा एकत्रित परिणाम ●भाकितांची पारदर्शकता ◆धोके आणि नैतिक मुद्दे: 1. बाजारावर प्रभाव टाकण्याचा धोका: कोणी मोठ्या प्रमाणात पैसे टाकून मत वळवू शकतो. 2. चुकीची किंवा खोटी माहिती: माहितीचा गैरवापर होऊ शकतो. 3. सामाजिक राजकीय तणाव: निवडणूक किंवा दहशतवादासारख्या मुद्द्यांवर चुकीच्या भविष्यवाण्यांचा गैरप्रचार होऊ शकतो. 4. जुगारासारखा वापर: काही देशांनी याला जुगार मानून बंदी घातली आहे. 5. डेटा गोपनीयता प्रश्न: जमा होणारी माहिती संवेदनशील असू शकते. ◆भारतामध्ये भाकीत बाजाराचे भविष्य: भारतामध्ये असा बाजार अजून मुख्य प्रवाहात नाही कारण, ●जुगारविषयक कठोर कायदे ●वित्तीय नियमनातील अस्पष्टता ●सामाजिक-राजकीय संवेदनशीलता परंतु भविष्यात Regulated Information Market, Academic Forecasting Platforms, Corporate Internal Markets या स्वरूपात ते उदयास येऊ शकतात. भारतातील डिजिटल अर्थव्यवस्थेच्या वाढीसोबत भाकीत बाजार भविष्याच्या निर्णयप्रक्रियेत महत्त्वाचा घटक ठरू शकतो. सध्या स्थापित गिफ्ट निफ्टीच्या पलीकडे, आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेवा केंद्र प्राधिकरण (IFSCA) "माहिती करार" (अंदाज बाजार) साठी मर्यादित नमुना प्रकल्प सुरू करण्याची शक्यता विचारात घेत आहे. गिफ्ट सिटी सँडबॉक्सच्या नियंत्रित वातावरणात भारताच्या भविष्यातील सकल राष्ट्रीय उत्पन्न वाढीच्या दरासारख्या सूक्ष्म अर्थशास्त्र किंवा धोरणात्मक निकालांवर अंदाज लावण्यासाठी या बाजारपेठांची रचना केली जाईल. हा संभाव्य विकास आणि नवीन आर्थिक उपक्रमांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि जागतिक फिनटेक प्रमुख कंपन्या आणि इतर वित्तीय संस्थांना त्याकडे आकर्षित करण्यासाठी व्यापक प्रयत्नांचा एक भाग आहे. गुंतवणूक कंपन्या आणि जागतिक एक्सचेंज नवीन व्यापार पर्याय आणि बाजार प्रकारांचा शोध घेत आहेत. भाकीत बाजार हे भविष्यातील अंदाजासाठी एक क्रांतिकारी साधन आहे. ते केवळ आर्थिक लाभ देत नाहीत तर सामाजिक आणि शैक्षणिक दृष्टीनेही मूल्य निर्माण करतात. माहितीचे लोकशाहीकरण, सामूहिक बुद्धिमत्ता आणि डेटा-आधारित अंदाज, या तीनही गोष्टी एकत्र आणणारी ही एक विलक्षण संकल्पना आहे. पुढील दशकात भाकीत बाजार हे धोरणनिर्मितीपासून ते उद्योगनिर्णयांपर्यंत व्यापक वापरले जाणारे जागतिक साधन बनेल आणि भारतही त्यापासून दूर राहणार नाही. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ही गुंतवणूक शिफारस नाही)

समजून घेऊया भांडवल बाजारातील गुंतवणूक भाग 11

#समजून_घेऊया_भांडवल_बाजारातील_गुंतवणूक_भाग_11 41. बाजार सुविधा पायाभूत संस्था (MIIs): भांडवल बाजारातील व्यवहार सुरळीतपणे पार पडावेत म्हणून ज्या संस्था मोलाची भूमिका बजावतात त्यांना बाजार सुविधा पायाभूत संस्था असे म्हणतात. यात शेअरबाजार, डिपॉझिटरी, क्लिअरिंग कॉर्पोरेशन यासारख्या संस्थाचा समावेश होतो. यामुळेच खात्रीशीर आणि पारदर्शक पद्धतीने व्यवहार पूर्ण होऊ शकतात. त्यामुळेच गुंतवणूकदारांचा भांडवल बाजारावरील विश्वास धृढ होतो. गुंतवणूकदारांच्या हक्कांचे रक्षण व्हावे म्हणून सेबी सारखे नियामक या संस्थांचे नियमन करतात. त्यामुळेच या संस्था व्यवहार खात्रीपूर्वक पारदर्शक पद्धतीने होतील त्यातून गुंतवणूकदारांचे हीत जपलं जाईल याची काळजी घेतात. बाजारातील कार्य सुरळीत पार पाडली जातील, जोखीम तीव्रता कमी होईल आणि गुंतवणूकदारांचा विश्वास वाढेल याची काळजी घेतात. ●शेअरबाजार: शेअरबाजार हा एक असा मंच आहे जेथे गुंतवणूकदार विविध चल आर्थिक मालमत्तेचे म्हणजे शेअर्स, कर्जरोखे, डिरिव्हेटिव या सारख्या साधनांच्या खरेदी विक्रीचे व्यवहार सुरक्षित आणि पारदर्शक पद्धतीने होतात. त्यामुळे गुंतवणूकदारांचा भांडवल बाजारावरील विश्वास वाढतो. ज्या मंचावर गुंतवणूकदारांना आर्थिक साधनांची खरेदीविक्री करता येते त्यास ट्रेडिंग प्लँटफॉर्म असे म्हणतात. यामुळे गुंतवणूकदारांना पैसे देऊन खरेदी करणे किंवा त्यांच्याकडे असलेल्या गुंतवणूक साधनांची विक्री करता येते. बाजारात उपलब्ध मागणी आणि पुरवठा यानुसार मालमत्ताचे बाजारभाव आपोआपच ठरवले जातात. बाजारातील व्यवहारांवर बाजार व्यवस्थापनाचे लक्ष असते तसेच हे सर्व व्यवहार सेबी या नियमकांच्या देखरेखीखाली केले जातात. त्यामुळे त्यात गैरप्रकार होण्याची शक्यता नसते, जर तसे काही संकेत मिळाले तर त्यानुसार उपाय योजले जातात. असे सकारात्मक वातावरण निर्माण झाल्यावर कंपन्या भांडवल बाजारातून शेअर्स, रोखे यांच्या माध्यमातून भांडवल गोळा करतात. त्यामुळे देशाच्या आर्थिक विकासास हातभार लागतो. भारतातील विविध भांडवल बाजार- ●राष्ट्रीय शेअरबाजार (NSE): ★सन 1992 साली स्थापन झालेला, सर्वाधिक उलाढाल असलेला भारतातील सर्वात मोठा भांडवल बाजार, ★निफ्टी फिफ्टी हा विविध 50 आघाडीच्या कंपन्यांचा, विविध उद्योग प्रकारांचा बाजार दिशादर्शक निर्देशांक, ★सुरुवातीपासूनच इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने पूर्ण व्यवहार करणारा बाजार, यामुळे व्यवहारात पारदर्शकता, गती आणि तत्परता, ★सर्वाधिक डिरिव्हेटिव व्यवहार करणारा मंच. ●मुंबई शेअरबाजार (BSE): ★सन 1875 साली स्थापना झालेला आशियातील सर्वात जुना भांडवल बाजार, ★विविध उद्योगांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या 30 कंपन्यांचा सेन्सेक्स हा सुप्रसिद्ध निर्देशांक, ★विविध मालमत्ता व्यवहारांसाठी वेगळे व्यवहारमंच उपलब्ध. ●मल्टि कमोडिटी एक्सचेंज (MCX): ★सोने, कच्चे तेल, खनिजे या मधील व्यवहार करण्यासाठी निर्मिलेला खास मंच, ★यावर आधारित उद्योग आणि गुंतवणूकदार यांना त्या मालमत्तांच्या भावातील फरकाने होऊ शकणारे नुकसान टाळण्यासाठी करण्यात येणाऱ्या हेजिंगसाठी उपयुक्त. ●नॅशनल कमोडिटी अँड डिरिव्हेटिव एक्सचेंज (NCDEX): ★गहू, बार्ली, चना, सोयाबीन या सारख्या प्रामुख्याने कृषी आधारित कमोडिटीमधील व्यवहार करण्यासाठी उपलब्ध असलेला मंच, ★यामुळे किंमत स्थिर राहून शेतकऱ्यांना उत्पन्न मिळते आणि अस्थिर परिस्थितीस तोंड देता येते. ●मेट्रोपॉलिटन स्टॉक एक्सचेंज ऑफ इंडिया (MSEI): ●तुलनेने अलिकडे चालू झालेल्या या बाजारात शेअर्स, बॉण्ड आणि चलन यातील व्यवहार तेथे होत आहेत. भांडवल बाजारांमुळे गुंतवणूकदारांना होणारे फायदे- ●पारदर्शकता: होणारे व्यवहार इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने होतात, खरेदी आणि विक्रीच्या भावात पारदर्शकता असते. ●सुरक्षितता: बाजार यंत्रणेवर सेबी लक्ष ठेवून असल्याने गुंतवणूकदारांचे हित जपले जाऊन बाजारात मोठी गडबड होणार नाही यांची काळजी घेतली जाते. ●विविध मालमत्ता प्रकारात गुंतवणूक संधी: यामुळे गुंतवणूकदारांना शेअर्स, बॉण्ड, वस्तू , चलन अशा विविध प्रकारात आणि त्याच्या डिरिव्हेटिव उत्पादनात गुंतवणूक करण्याची संधी मिळते. ●आंतरराष्ट्रीय ओळख: हे बाजार जगप्रसिद्ध असल्याने गुंतवणूकदारांना आंतरराष्ट्रीय ओळख प्राप्त होते. डिपॉझिटरी: डिपॉझिटरीमुळे गुंतवणूकदारांना त्यांच्या मालमत्तांचे व्यवहार इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने करता येणे शक्य झाले आहे. त्यामुळे कागदी स्वरूपात कोणत्याही मालमत्ता बाळगण्याची आता जरुर राहिली नाही. त्यांची चोरी होणे, हरवणे, फसवणूक होणे यावर आळा बसला आहे. यामुळे गुंतवणूकदारांना त्यांची मालमत्ता सुरक्षित स्वरूपात राहील असे ठिकाण प्राप्त होते यामुळे ती हरवणे, फसवणूक होणे हे धोके दूर होतात. खरेदी विक्री करणे सुलभ आणि कमी वेळात होते. कंपनीकडून भागधारकांना मिळणारे लाभ जसे डिव्हिडंड, बोनस, दर्शनी मूल्य विभागणी यासारखे फायदे त्वरित मिळतात. जरूर असल्यास ही मालमत्ता गहाण ठेवता येते. यातील मालकी आणि व्यवहार यांची नोंद ठेवल्याने सर्व व्यवहारात पारदर्शकता येते आणि व्यवहारातील जबाबदारी निश्चित होते. भारतातील दोन डिपॉझिटरीज: ●नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड (NSDL): सन 1996 साली स्थापना झाली आणि मालमत्ता इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात साठवण्याची सोय प्रथमच उपलब्ध झाली. गुंतवणूकदार आणि भांडवलबाजार यामध्ये मालमत्तेचत होणारी देवाणघेवाण सुलभ झाली. याचबरोबर इ वोटिंग, इ व्हेरिफिकेशन सुविधा उपलब्ध झाल्या. ●सेंट्रल डिपॉझिटरी सर्व्हिसेस लिमिटेड (CDSL) : सन 1999 साली स्थापना, यामुळे मालमत्ता इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने साठवून तिचे समायोजन करणे सुलभ होईल असा अधिकचा पर्याय उपलब्ध झाला. डिव्हिडंड बोनस, राईट्स मिळणे सुलभ झाले. गुंतवणूकदारांना डी मॅट खाते सहज उघडता येणे शक्य झाले. डिपॉझिटरीचे गुंतवणूकदारांना होणारे फायदे: ●सुरक्षिततता ●सुलभता ●व्यवस्थापन खर्चात कपात ●पारदर्शकता भांडवल बाजारातील व्यवहाराची सर्वसाधारण पद्धत: ●गुंतवणूकदार दलालामार्फत त्याची खरेदी अथवा विक्रीची ऑर्डर बाजारास देतात, ●किंमत आणि उलाढाल यानुसार ऑर्डर जुळल्या जातात. ●झालेले व्यवहार बाजारात नोंदले जातात. ●डिपॉझिटरीमार्फत शेअर्स किंवा अन्य मालमत्ता विक्रेत्याकडून खरेदीदाराकडे पाठवल्या जातात. ●व्यवहारपूर्ण होऊन त्याची यथायोग्य नोंद केली जाते. रजिस्टार अँड ट्रान्सफर एजंट: भांडवल बाजारात शेअरबाजाराच्या माध्यमातून थेट किंवा म्युच्युअल फंडाच्या माध्यमातून अप्रत्यक्ष गुंतवणूक करताना काही प्रशासकीय बाबी पूर्ण कराव्या लागतात, व्यवहार नोंद ठेवावी लागते. रजिस्टार ऍण्ड ट्रान्सफर एजंट कंपनी आणि म्युच्युअल फंडाच्यावतीने ते कार्य करतात थोडक्यात ते आर्थिक सेवा पुरवणारे सेवेकरी आहेत. कंपन्या म्युच्युअल फंड आणि गुंतवणूकदार यातील दुवा आहेत. ते, ●गुंतवणूकदारांची नोंद ठेवतात ●शेअर्स विक्रेत्याकडून खरेदीदाराकडे पाठवल्याची युनिट मोडून त्यांचे पैसे घेतले आशा व्यवहारांची नोंद ठेवतात. ●डिव्हिडंड व्याज गुंतवणूकदारांना पाठवतात. ●गुंतवणूकदारांच्या तक्रारी सोडवतात. ●सेबीच्या सूचनेनुसार नियमकाना आवश्यक त्या सर्व गोष्टी करतात. अशा प्रकारे गुंतवणूकदार आणि कंपनी किंवा म्युच्युअल फंड यांच्यातील दुवा म्हणून ते काम करतात. विविध कायद्यानुसार आवश्यक अशा सर्व गोष्टी ते करत असतात. ते, ●KYC करतात त्यातील बदलांची नोंद घेतात. ●हरवलेल्या प्रमाणपत्राच्या बदल्यात दुसरी प्रमाणपत्र जारी करतात. ●बदललेल्या मालकीची नोंद ठेवतात. ●ठरवलेल्या तारखेस असलेल्या धारकाची माहिती कंपनीस देऊन त्या तारखेस देय कार्पोरेट बेनिफिट गुंतवणूकदारास पोहोचवतात. ●तक्रारींची दखल घेऊन त्यांचे निराकरण करतात. ●गुंतवणूकदारांना सेवेसाठी ऑनलाईन पोर्टल उपलब्ध करून देतात. (समाप्त) सारथी या सेबीच्या अँपवर उपलब्ध असलेल्या माहितीचा भावानुवाद! ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ती गुंतवणूक शिफारस नाही याची नोंद घ्यावी)

समजून घेऊया भांडवल बाजारातील गुंतवणूक भाग 10

#समजून_घेऊया_भांडवल_बाजारातील_गुंतवणूक_भाग_10 37.अनुपम ओळख क्रमांक (UCC): भाग बाजारात गुंतवणूक करणाऱ्या प्रत्येकाला ब्रोकरकडून एक ओळख क्रमांक दिला जातो. यामुळे गुंतवणूकदाराची निश्चित ओळख पटते. त्याच्या नावाने व्यवहार नोंदवला जातो त्यावर लक्ष ठेवता येतं. यामुळे ●व्यवहार पारदर्शक होतात आणि आर्थिक व्यवहारास सुरक्षितता लाभते. ●यामुळे व्यवहार कोण करीत आहे ते समजते, त्यातील हालचाली पाहता येतात आवश्यक असल्यास त्यावर नियंत्रण आणता येते. ●नियमबाह्य व्यवहारांना आळा बसतो. ●व्यवहाराची नोंद ठेवणे आणि त्यावर कर आकारणे सुलभ होते. जेव्हा ब्रोकरकडे ट्रेडिंग खाते किंवा डिपॉझिटरीकडे डी मॅट खाते उघडण्यात येते तेव्हा हा क्रमांक गुंतवणूकदारास देण्यात येतो. व्यवहार करताना त्या क्रमांकाचा वापर केला जातो आणि त्याचा संदर्भ वापरून त्यांची नोंद केली जाते. याची माहिती बाजारास दिली गेल्याने त्या व्यवहारांवर बाजार नियंत्रकांना आणि नियमकाना लक्ष ठेवता येते. यासाठी बाजार मध्यस्थाना योग्य त्या सूचना देण्यात आल्या आहेत. अनुपम ओळख क्रमांकाचे गुंतवणूकदारांना होणारे फायदे- ●सुरक्षित आणि पारदर्शक व्यवहार ●सोपी प्रक्रिया ●गैरव्यवहारांपासून मुक्तता. 38.ईसोप्स (ESOP) सार्वजनिक मर्यादित कंपनीने तिच्या कर्मचाऱ्यांना शेअर्स देण्यासाठी आणलेली ही योजना आहे. हे शेअर्स ठराविक कालावधीत पूर्वनिर्धारीत दराने कर्मचाऱ्यांना दिले जातात. कर्मचाऱ्यांना शेअर्स म्हणजेच पर्यायाने मालकी दिल्याने त्यांच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते, मनोबल उंचावते आणि आपुलकीची भावना वाढते. ईसोप्स देण्यामागील हेतू: ●स्टॉक ऑप्शन मिळाल्याचा परिणाम आणि मिळण्याच्या हेतूने कर्मचारी नोकरी सोडत नाहीत. ●कंपनीची भरभराट होऊन स्टॉक ऑप्शन मधील शेअर्सचे भाव वाढावेत या हेतूने कर्मचारी अधिक आत्मियतेने काम करतात. ●यामुळे कर्मचाऱ्यांना मालकी मिळते ते अधिक निष्ठावान बनतात आणि अधिक जबाबदारीने कार्य पार पाडतात. ●नवीन कंपन्यांना कर्मचारी वर्गावर अधिक खर्च न करता स्टॉक ऑप्शन देणे अधिक किफायतशीर वाटते. स्टॉक ऑप्शन कसे दिले जातात त्याची पद्धत- ●कंपनी त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना, विशिष्ट भावाने शेअर्स देण्यात येतील असा पर्याय उपलब्ध करून देते. ●यासाठी विशिष्ट कालावधीतच ते घ्यावे येतात. ●या कालावधीत ठरलेल्या भावाने कर्मचारी पूर्वनिर्धारीत किमतीला शेअर्स खरेदी करतात. ●त्याचा मुदतबंद कालावधी संपल्यावर कर्मचारी ते बाजारात बाजारभावाने विकू शकतात. स्टॉक ऑप्शन संबंधातील महत्वाचे मुद्दे: ●स्टॉक ऑप्शन हे पूर्वनिर्धारीत किमतीला दिले जातात. ●हे निर्धारित केलेल्या कालावधीत (सध्या हा कालावधी एक वर्षाचा आहे) घ्यावे लागतात. ●ज्या किमतीस ते दिले जातात त्यास स्टाईक प्राईज असे म्हणतात. ●तर घेण्याच्या कालावधीस एक्सरसाईज पिरियड म्हणतात. ●कालावधीतील शेवटच्या दिवसास एक्सपायरी डेट म्हणतात. ●ते देताना सेबी कायदा, कंपनी कायदा आणि आयकर कायदा यांचा संबंध येतो. ●हे शेअर्स घेण्याचे कर्मचाऱ्यांच्यावर बंधन नसते. स्टॉक ऑप्शनमधील जोखीम: ●बाजारात शेअर्सचे भाव घेतलेल्या किमतीपेक्षा कमी असतील तर विकताना तोटा होऊ शकतो. ●शेअर्सचे पैसे आधीच द्यावे लागतात. ●विकल्यावर ते आयकर कायद्याच्या कक्षेत येतात. 39. प्राधान्यभाग (Rights share): सर्वसाधारण जनतेला शेअर्स देण्याऐवजी सध्या असलेल्या शेअर्सहोल्डरकडूनच अधिक भागभांडवल उभे करण्याचा प्रकार आहे. यात विद्यमान भागधारकांना अधिकचे समभाग दिले जातात त्यांची किंमत बाजार भावापेक्षा कमी असते. यामुळे कंपनीच्या भागधारकांच्या टक्केवारीत फरक न पडता जास्तीचे भांडवल जमा होते. कंपनीने प्राधान्यभाग जारी करण्याची कारणे: ●विस्तार योजनांसाठी लागणारे पैसे उभे करणे अन्य कंपनीचे अधिग्रहण करणे. ●आधी घेतलेल्या महागड्या कर्जाची परतफेड करणे. ●कर्ज न घेता खेळत्या भांडवलाची सोय करणे. ●बाजार अनिश्चिततेवर मात करणे. प्राधान्यभाग देण्याची कार्यपद्धती: ●ते मूळ शेअर्सच्या प्रमाणात दिले जातात. ●एका विशिष्ट दिवशी जे भागधारक आहेत त्यांनाच ते दिले जातात. ●शेअर होल्डरनी ते घ्यावे या हेतूने त्यांची किंमत बाजारभावापेक्षा कमीच असते. ●विद्यमान धारक ते खरेदी करू शकतात. खरेदी करण्याचे हक्क दुसऱ्यास देऊ शकतात किंवा त्याकडे दुर्लक्षित करू शकतात. प्राधान्यभागांचे नियमन आणि नियंत्रण कंपनी कायदा आणि सेबी कायदा याद्वारे केले जाते. राईट शेअर्समध्ये भागधारकांनी गुंतवणूक करण्याचे टप्पे: ●गुंतवणूकदराने किती तारखेस किती शेअरमागे किती शेअर्स मिळतील त्याची नोंद तारीख (रेकॉर्ड डेट) घेऊन पात्रता निश्चित होते. ●यानंतर यासंबंधातील देकार भागधारकांना पाठवला जातो. ●यातील तपशील पाहून भागधारक, देऊ केलेले सर्व शेअर्स घेतील, सोडून देतील, दुसऱ्याला विकतील. ●जर गुंतवणूक करणार असेल तर ASBA पध्दतीने मागणी नोंदविला जाईल. ●वाटप झाल्यावर भागधारक ते शेअर्स स्वतःकडे ठेवू शकतात अथवा बाजारात विकू शकतील. राईट शेअर्सचे गुंतवणूकदारास होणारे फायदे आणि तोटे: फायदे- ●कमी बाजारभावाने शेअर्स मिळण्याची शक्यता. ●ब्रोकरेज आणि अन्य खरेदी खर्चात बचत होते. ●भागधारकांची कंपनीतील टक्केवारी तशीच टिकून राहते. तोटे- ●कंपनी आर्थिक अडचणीत असेल तर नव्या भाग भांडवलामुळे कंपनीचे बाजारमूल्य कमी होते. ●विद्यमान धारकांनी राईट शेअर्स न घेतल्यास त्यांची कंपनीतील हिस्सेदारी कमी होते. 40. शेअर्सची पुनर्खरेदी (Buyback of Shares): शेअर्सची पुनर्खरेदी म्हणजे कंपनीने विद्यमान भागधारकाकडून खरेदी करणं. यामुळे बाजारात खरेदी विक्री करण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या शेअर्सच्या संख्येत घट झाल्याने मागणी वाढली तर पुरवठा कमी पडतो आणि त्यामुळे बाजारातील भावात वाढ होते. अधिकाधिक भागधारकांनी त्यात भाग घेऊन शेअर्स विकावेत म्हणून त्यांची किंमत बाजारभावाहून अधिक असते. कंपनीद्वारे शेअर्स पुनर्खरेदी करण्याची कारणे- ●शेअरचे बाजारमूल्य वाढण्यासाठी, ●अतिरिक्त रकमेचा योग्य वापर होण्यासाठी, ●कंपनीचे अधिग्रहण अन्य कोणी करू नये यासाठी. ●प्रवर्तकांची टक्केवारी वाढवण्यासाठी. पुनर्खरेदी करण्याची पद्धती: दोन प्रकारे होते ●टेंडर ऑफर: या पद्धतीत निश्चित दराने भागधारकाकडून निश्चित केलेल्या किमतीस शेअर्स खरेदी केले जातात. खरेदीदर बाजारभावाहून अधिक असतो. यातील 15% भाग छोटे भागधारक ज्यांच्याकडे असलेल्या शेअर्सचे बाजारमूल्य 2 लाखांहून कमी असते त्याच्यासाठी राखीव ठेवला जातो. ●बुक बिल्डिंग प्रोसेस : या पद्धतीत शेअर्स आधी निश्चित केलेल्या दर मर्यादेत बाजार सुरू असताना केले हातात. बाय बॅक नियमन: या प्रक्रियेचे नियमन सेबीकडून केले जाते. त्यासंबंधीची मार्गदर्शन क तत्वे अशी: ●कंपनी भांडवलाच्या आणि गंगाजळीची 25 % हून अधिक शेअर पुनर्खरेदी करू शकत नाही. ●10% पर्यत खरेदी संचालक मंडळाच्या मान्यतेने आणि त्याहून अधिक खरेदी भागधारकांच्या संमतीने केली जाते. ●यासंबंधातील माहिती एक इंग्रजी आणि एक स्थानिक वृत्तपत्रातून जाहीर केली जाते. ●खरेदीसाठी मंजुरी मिळवल्यावर एक वर्षाच्या आत पूर्ण करावी लागते. ●खरेदी केलेले शेअर्स रद्द होतात. बाय बॅक मधील महत्वाच्या संकल्पना: ●टेंडरिंग शेअर्स: खरेदी करण्यासाठी कंपनीस देऊ केलेले शेअर्स. ●रेकॉर्ड डेट: ही एक अशी तारीख आहे ज्या दिवशी शेअर्स धारण करणाऱ्या सर्वाना खरेदीची ऑफर दिली जाते. ●किंमत तुलना: खरेदी किंमत आणि बाजारभाव यातील फरक. ●अकॅसेपनस रेशो: शेअर्स खरेदी होण्याची शक्यता दाखवणारे गुणोत्तर, बाकी शेअर्स धारकास परत केले जातात. ●पेमेंट आणि सेटलमेंट: स्वीकारले गेलेले शेअर्सचे पैसे मिळतील आणि बाकी शेअर्स धारकास परत केले जातील. बायबॅकमुळे गुंतवणूकदारास मिळणारे फायदे तोटे: फायदे: ●शेअर्सची चांगली किंमत मिळते. ●शेअर्सचा बाजारभाव वाढण्याची शक्यता असते. तोटे: ●सर्व शेअर्स स्वीकारले जाण्याची शक्यता नसते. ●बाजारभाव नंतर कमी होऊ शकतो. (अपूर्ण) सेबीच्या सारथी अँपवर असलेल्या माहितीचा भावानुवाद. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ती गुंतवणूक शिफारस नाही याची नोंद घ्यावी) अर्थसाक्षार डॉट कॉम येथे 21 नोव्हेंबर 2025 रोजी पूर्वप्रकाशीत.

समजून घेऊयात भांडवल बाजारातील गुंतवणूक भाग 9

#समजून_घेऊया_भांडवल_बाजारातील_गुंतवणूक_भाग_9 33. बॉण्ड (कर्जरोखे) : बॉण्ड/ कर्जरोखे हा एक गुंतवणूक प्रकार असून त्यात पैसे गुंतवण्यापूर्वी त्याची रचना आणि कार्य समजून घेतलं तर विचारपूर्वक गुंतवणूक निर्णय घेण्यास मदत होईल. बॉण्ड हे सरकार अथवा उद्योगाने वीर विकास अथवा विस्ताराच्या हेतूने गुंतवणूकदारांकडून घेतलेले कर्ज होय. यात गुंतवणूक करणारे गुंतवणूकदार पूर्वनिर्धारीत काळासाठी विशिष्ट व्याजदराने कर्जाऊ रक्कम देतात. त्या बदल्यात सामान्यतः गुंतवणूकदारांना व्याज मिळते आणि मुदत पूर्ण झाल्यावर गुंतवलेली रक्कम परत मिळते. यातून व्याज आणि भांडवली नफा असा दुहेरी फायदा होण्याची शक्यता असते. बॉण्ड विमोचन तारीख जवळ आली की त्यांचा भाव वाढतो त्याचप्रमाणे बाजारातील व्याजदरात होणाऱ्या बदलाचा परिणाम कर्जरोख्याच्या बाजार भावावर होत असतो. त्यामुळे बॉण्डमध्ये गुंतवणूक करताना त्यावर मिळणारे व्याज आणि त्याच्या बाजारभावात पडू शकणारा फरक या गोष्टींचा विचार करावा लागतो त्यासाठी यातील गुंतवणूक संबंधात काही माहिती असणे गरजेचे आहे. ●बॉण्डवर मिळणाऱ्या व्याजाचा दर म्हणजे कुपनरेट. हा दरावर अनेक गोष्टींचा प्रभाव असतो. यात बाजारात अस्तित्वात असलेला व्याजदर, देशाची आर्थिक परिस्थिती, बॉण्डचा प्रकार आणि कालावधी, बॉण्ड जारी करणाऱ्या कंपनीची विश्वासार्यता. ●बाजारात बॉण्ड आणताना किंवा ते अस्तीत्वात असताना विविध पतमापन संस्था त्याचे मूल्यांकन करून ते ठराविक अंतराने जाहीर करत असतात. उच्च मूल्यांकन प्राप्त बॉण्ड मधील जोखीम कमी असते त्यावरील व्याजदरही कमी असतो त्यामुळे त्यातून मिळणारा परतावा कमी होतो तर कमी मूल्यांकन असलेल्या बॉण्डमधील जोखीम अधिक असते त्याचा बाजारभाव कमी असल्याने त्यातून मिळणारा परतावा अधिक असतो. बॉण्डमध्ये गुंतवणूक करण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी, ●पतमापन संस्थांनी केलेले मूल्यांकन पहावे त्याचबरोबर ठराविक अंतराने ते करत असलेल्या बदलांवर लक्ष ठेवावे. ●कंपनीने पूर्वी जारी केलेल्या कर्जरोख्याचा इतिहास पहावा. ●कंपनी वेळोवेळी जाहीर करत असलेल्या आर्थिक अहवालातून कंपनीची कर्जफेड करण्याची कुवत समजून घ्यावी. ●आपली जोखीम क्षमता ओळखून त्यात गुंतवणूक करावी. ●कोणतीही गुंतवणूक यशस्वी न होण्याची अनेक कारणे असतात बॉण्डसमध्ये व्याज तर राहोच पण मुद्दल परत न मिळण्याचा धोका आहे आणि ते मिळवणे सोपे नाही. त्यामुळे अनेकदा ते मिळेल त्या किमतीसही विकावे लागण्याची अथवा न विकले जाण्याची शक्यता असते. त्यामुळेच बॉण्डमधील- *मुद्दल परत न मिळण्याची शक्यता *बाजारातील व्याजदरात पडणाऱ्या फरकाचे परिणाम, *देशाच्या सर्वसाधारण आर्थिक स्थितीत होणारे बदल, *असलेले बॉण्ड विकण्यात येणाऱ्या अडचणी आणि *जर बॉण्ड कालावधी मधेच समाप्त करण्याची तरतूद असल्यास त्याच दराने सातत्याने व्याज न मिळण्याची शक्यता या सर्वाचा विचार करूनच गुंतवणूक करावी. 34.म्युचुअल फंड: म्युचुअल फंड हा एक विश्वस्त (ट्रस्ट) प्रकार आहे. ज्यात गुंतवणूकदारांची गुंतवणूक एकत्रित केली जाते आणि त्यांच्या मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीच्या माध्यमातून विविध मालमत्ता प्रकारात गुंतवली जाते. निधीचे व्यवस्थापन व्यावसायिक व्यवस्थापक करतात. योजना गुंतवणूक व्यवस्थापन कंपन्यांकडून आणल्या जातात. या योजना गुंतवणूकदारांच्या विविध गरजा ओळखून आणल्या जातात. गुंतवणूकदार त्यांना अनुकूल वाटणाऱ्या योजनेत गुंतवणूक करतात त्यामुळे त्याच्या धारणारूप गुंतवणूक करण्याची जबाबदारी मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीची असते. या योजनांचा गुंतवणूक संच कसा असावा ते योजनेचे व्यवस्थापक ठरवतात. ●सुरवातीला गुंतवणूकदार त्यांना अनुकूल योजनेत गुंतवणूक करतात. ●योजनेच्या उद्दिष्टानुसार संशोधन करून निवडलेल्या मालमत्तेत गुंतवणूक केली जाते. ●वेळोवेळी व्यवस्थापकांकडून या गुंतवणुकीचा वेळोवेळी आढावा घेतला जातो. ●त्यावर संशोधन केलं जातं. ●आवश्यक असल्यास त्यात बदल केले जातात. ●यासंबंधात आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी केल्या जातात. ●गुंतवणूकदारांना वेळोवेळी अहवाल पाठवला जातो. त्यामुळे गुंतवणूकदारांना आपल्या योजनेची कामगिरी समजते. म्युचुअल फंड योजनेची वैशिष्ट्ये: ●व्यावसायिक व्यवस्थापन, ●कमी व्यवस्थापन खर्च, ●सेबीच्या नियमानुसार गुंतवणूक विभागून केली जाते. ●योजना पारदर्शक पद्धतीने राबवली जाते. ●योजना नियामकाच्या नियंत्रणाखाली असतात. 35. एक्सचेंज ट्रेडेड फंड: हे वेगळ्या प्रकारचे फंड असतात. जे विशिष्ट निर्देशांकात असलेल्या मालमत्ता गुंतवणूकीचे तंतोतंत पालन करतात. त्यांचे खरेदीविक्री व्यवहार शेअरबाजारात होतात. यातील मालमत्ता त्याच्या मूळ निर्देशांकानुसार घेतल्या विकल्या जात असल्याने त्याचे व्यवस्थापन करण्यास फारसं कौशल्य लागत नाही. फायदे: ●कमी व्यवस्थापन खर्च ●खरेदी विक्री सुलभ ●कमी जोखीम मर्यादा: यातील व्यवहार पूर्ण अंकात करावे लागतात. याशिवाय काही अधिक खर्च गुंतवणूकदारांना करावे लागतात जसे- ब्रोकरेज, डी मॅट यासाठी करावे लागणारे खर्च. 36. रिटस आणि इनवीट: हे ही वेगळ्या प्रकारचे फंड आहेत. त्यातील व्यवहार इटीएफ प्रमाणेच बाजारभावाने शेअरबाजारात होतात. यामुळे गुंतवणूकदारांना स्थावर मालमत्ता आणि पायाभूत सुविधा यात गुंतवणूक करण्याचा अधिकचा पर्याय उपलब्ध होतो. रिटस एका व्यवस्थापन कंपनीच्या पुढाकाराने बाजारात आणले जातात त्यामुळे गुंतवणूकदारांना प्रत्यक्षात स्थावर मालमत्ता खरेदी न करता त्यात गुंतवणूक करता येते. गुंतवणूकदारांचे विश्वस्त असल्यासारखी त्याची रचना असते. स्थावर मालमत्ता भाड्याने देऊन अथवा विकून मिळणाऱ्या उत्पन्नातून खर्च वगळून सर्व रक्कम रिटसधारकांना दिली जाते. इनवीटमधील गुंतवणूक सातत्याने उत्पन्न मिळत असणाऱ्या पायाभूत सुविधांमध्ये केले जाते. घरगुती बचत पायाभूत सुविधांसाठी वळावी हा त्यांच्या निर्मितीमागील हेतू आहे. या दोन्हीही प्रकारात गुंतवणूक करून नियमित उत्पन्न आणि भांडवली नफा गुंतवणूकदारांना मिळू शकतो. 36.डिरिवेटीव: ही एक अशी गुंतवणूक आहे जी मालमत्तेच्या आंतरिक मूल्याचा शोध घेते. भावात पडू शकणाऱ्या फरकाचा लाभ घेण्यासाठी केलेला हा करार असून त्याचे मूल्य मूलभूत मालमत्तेच्या बाजारभावावर अवलंबून असते. शेअर, बॉण्ड, चलन, वस्तूबाजारात व्यवहार होणाऱ्या वस्तू, निर्देशांक यात असे व्यवहार होऊ शकतात. फ्युचर आणि ऑप्शन हे डिरिवेटीव कराराचे मुख्य प्रकार आहे. ●फ्युचर: या करारामुळे मालमत्तेची भविष्यातील विशिष्ट तारखेला खरेदी विक्री निश्चित केलेल्या भावाने करता येते. हा करार दोन्ही पक्षावर बंधनकारक असतो. दोन्ही पक्षावर समान जोखीम असते. ●ऑप्शन: या करारात खरेदीदाराला विशिष्ट तारखेला मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार मिळतो. त्याचा वापर करणे बंधनकारक नसते. हा अधिकार मिळवण्यासाठी खरेदीदार विक्रेत्याला काही रक्कम देतो त्यास प्रीमियम असे म्हणतात. यात खरेदीदाराची जोखीम त्यांनी मोजलेल्या प्रीमियम एवढी मर्यादित असते. डिरिवेटिव करारामुळे भावात पडणाऱ्या फरकामुळे होणारे नुकसान टाळता येते किंवा मर्यादेत ठेवता येते. त्यास हेजिंग असे म्हणतात. असे असले तरी भावातील चढ उतारातून झटपट नफा मिळण्याची शक्यता असल्याने सध्या त्यांचा वापर धाडसी गुंतवणूकदार आणि भावांतील फरकाचा फायदा घेणारे संधिशोधक गुंतवणूकदार अधिक प्रमाणात करत आहेत. डिरीवेटीव करारातील धोके: ●बाजार भावातील तीव्र चढ उतार ●प्रतिपक्षाकडून करार न पाळला जाण्याचा धोका ●तरलतेच्या अभावी योग्य भाव न मिळण्याची शक्यता ●व्यवहार परीचालनातील धोके या शिवाय या व्यवहारात एकूण व्यवहाराच्या कमी प्रमाणात पैसे द्यावे लागत असल्याने त्यातून होणारा मोठा फायदा धाडसी गुंतवणूकदार आकर्षित करीत असला तरी होऊ शकणारे नुकसान तुमची गुंतवणूक खाऊन देयता वाढवू शकते. इतका मोठा धोका अन्य गुंतवणूकीत नाही. शेअर्सचे भाव कंपनीच्या कामगिरीवर अवलंबून असले तरी त्यामुळे भावातील चढउतारामुळे होणारे नुकसान या करारामुळे होणाऱ्या नुकसानीच्या तुलनेत कमी असते. त्यामुळेच गुंतवणूकदारांनी डिरिवेटीव करार करताना ते कमी भांडवलात अधिक फायदा मिळेल एवढ्याच हेतूने न करता त्यात असलेली जास्तीची जोखीम लक्षात घ्यावी. (अपूर्ण) सेबीच्या सारथी या अँपवर असलेल्या माहितीचा भावानुवाद. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ती गुंतवणूक शिफारस नाही याची नोंद घ्यावी)

समजून घेऊया भांडवल बाजारातील गुंतवणूक भाग 8

#समजून_घेऊया_भांडवल_बाजारातील_गुंतवणूक_भाग 8 27. निरंतर योजना (ओपन एन्डडेड) : म्युच्युअल फंड योजनांतील काही योजना मुदतबंद (क्लोज एन्डडेड) म्हणजे ठराविक कालखंड असलेल्या तर काही निरंतर (ओपन एन्डडेड) असतात. निरंतन योजनांत युनिट खरेदी विक्री ही रोजच्या निव्वळ मालमत्ता मूल्यावर होत असते. योजनेतून पैसे कधीही काढता येतील वा त्यात गुंतवणूक करता येईल अशी त्यांची रचना असते. ● निरंतर योजनांनी गुंतवणुकदारांकडून एकत्रित जमा केलेली गुंतवणूक, भांडवल बाजाराशी संबंधित विविध मालमत्तेत गुंतवली जाते. ●दररोज फंडातील युनिटचे निव्वळ मालमत्ता मूल्य मोजले जाते आणि त्या दिवसाची खरेदी विक्री त्यानुसार होते. ●व्यावसायिक व्यवस्थापन : या योजना तज्ज्ञ व्यावसायिक व्यवस्थापकांच्या मदतीने चालवल्या जातात. गुंतवणूक संच कसा निर्माण करायचा कोणते शेअर्स घ्यायचे कोणते विकायचे यासंदर्भातील निर्णय त्याच्याकडून घेतले जातात. ●या योजनेतील पैसे सहज परत मिळत असल्याने त्या रोकड सुलभ आहेत. ●योजनेची गुंतवणूक भांडवल बाजारातील विविध प्रकारात विभागून त्यांचा समतोल साधला जातो. ●गुंतवणूकदाराच्या गरजेनुसार विविध फंड प्रकार उपलब्ध आहेत. ●योजनेतील गुंतवणूक सातत्याने जात येत असल्याने फंड झपाट्याने वाढू शकतो. 28. नव्या योजनेचा देकार (न्यू फंड ऑफर): मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीकडून जेव्हा नवीन योजना बाजारात आणली जाते तेव्हा त्याचा देकार पब्लिक इशू सारखा काही दिवस सर्वाना दिला जातो. या कालावधीत गुंतवणूकदारांना रूपये 10/- दर्शनी मूल्य असलेले युनिट त्याच किमतीस उपलब्ध असतात. योजना देकार बंद झाल्यावर युनिटची खरेदी विक्री त्याच्या निव्वळ मालमत्ता मूल्याने केली जाते. नव्या योजनेच्या देकाराचे टप्पे: ● मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीकडून नव्या योजनेची माहिती जाहीर केली जाते यात प्रामुख्याने योजनेचे उद्दिष्ट, संकल्पना आणि योजना कालावधी याची माहिती गुंतवणूकदारांना दिली जाते. ● योजना विक्री कालावधी जाहीर केला जातो ● या काळात सर्वाना दहा रुपये भावाने युनिट दिले जातात. ● जमा रक्कम एकत्रित करून योजनेच्या उद्देशानुसार विविध मालमत्ता प्रकारात गुंतवली जाते. ● यानंतर ही योजना त्याच्या निव्वळ मालमत्ता मूल्यावर आधारित व्यवहार करण्यास निरंतर उपलब्ध राहते. 29. निर्देशांक आधारित योजना (इंडेक्स फंड): निर्देशांक हा एक प्रकारच्या वा अनेक प्रकारच्या व्यवसाय असलेल्या कंपन्यांच्या तुलनात्मक कामगिरीचा आढावा असतो. अशा योजनांत केलेली गुंतवणूक परतावा देताना तो निर्देशांकावर मात करणारा नसून त्याच्या जवळपास असतो. ●या योजना अप्रत्यक्ष पद्धतीने गुंतवणूक करत असल्याने त्या त्याच्या उद्देशीत निर्देशांकानुसार तंतोतंत गुंतवणूक करतात. ●ही अप्रत्यक्षपणे केलेली गुंतवणूक असून फंड व्यवस्थापक फक्त मालमत्तेचा निर्देशांकातील भारानुसार गुंतवणूक करतो. ●तो या पद्धतीने गुंतवणूक करत असल्यामुळे या गुंतवणूकीत मानवी हस्तक्षेप जवळपास नसतोच. ●यातून मिळणारा परतावा हा त्याच्या निर्देशांकास मिळणाऱ्या परताव्याच्या जवळपास असतो. निर्देशांकावर आधारित फंडात गुंतवणूक करणारे गुंतवणूकदार- ●गुंतवणुकीत विविधता असावी, ●दिर्घकाळात संपत्ती निर्माण व्हावी, ●निर्देशांकाप्रमाणे परतावा मिळावा. या हेतूने गुंतवणूक करतात. निर्देशांक आधारित म्युच्युअल फंड योजनांचे फायदे- ●कमीतकमी व्यवस्थापन खर्च, ●सोपी गुंतवणूक पद्धत, ●परताव्यातील सातत्यता, ●तुलनेत कमी धोकादायक, ●पारदर्शक गुंतवणूक, ●अप्रत्यक्ष गुंतवणूक, ●मालमत्तेची किमान उलाढाल, ●सर्व मालमत्ता प्रकारात संतुलित गुंतवणूक, ●निर्देशांक आणि फंड यांच्या कामगिरीत किमान फरक, ●विविध मालमत्ता प्रकारात गुंतवणूक करता येणे शक्य असा हा गुंतवणूक प्रकार आहे. 30. ट्रॅकिंग एरर म्हणजे काय? निर्देशांक आधारित म्युच्युअल फंड योजना आणि इटीएफ यांचा आणि ज्या निर्देशांकावर ती योजना आधारली आहे त्याच्या परताव्यातील फरक म्हणजे ट्रॅकिंग एरर. हा फरक विशिष्ट कालावधीत मोजला जातो आणि तो टक्केवारीत दर्शवला जातो. हा फरक निर्देशांकाच्या बरोबरीत असेल तर तो फंड उत्तम पद्धतीने काम करत आहेत असे समजतात जर हा फरक जवळपास असेल तर तो फंड निर्देशांकानुरूप कामगिरी करीत आहे असे समजले जाते. ट्रॅकिंग एरर ही जाणीवपूर्वक स्वीकारलेली जोखीम असून फंडाची कामगिरी त्याच्या आधारित निर्देशांकाच्या कामगिरीवर मात करणारी असावी अशी गुंतवणूकदारांची अपेक्षा असते. ट्रॅकिंग एरर मोजण्याची पद्धत- हा फरक दोन पद्धतीने मोजता येतो. पहिल्या पद्धतीत, गुंतवणूक संच - निर्देशांक यातील फरक काढून मोजता येतो तर दुसऱ्या पद्धतीत त्यांनी दिलेल्या परताव्यातील फरक मोजतात. ट्रॅकिंग एररची उपयुक्तता- ●फंडाच्या कामगिरीचे तुलनात्मक मूल्यमापन करण्यासाठी, ●जोखीम पातळी व्यवस्थापन समजून घेण्यासाठी, ●गुंतवणूक निर्णय घेण्यासाठी म्हणजे जे गुंतवणूकदार जोखीम स्वीकारू शकत नाही ते कमी ट्रॅकिंग एरर असलेल्या फडांची निवड करतील. ट्रेकिंग एरर पाहण्याचे फायदे- ●गुंतवणूक योजनेचे मूल्यमापन पारदर्शक पद्धतीने करता येते, ●ज्या निर्देशांकावर आधारित योजना आहे त्याचे प्रतिबिंब योजनेवर पडते आहे की नाही याचा तपास करता येतो, ●जोखीम व्यवस्थापन नीट होते आहे का नाही ते पाहता येते, ●आपल्या जोखीम क्षमतेवर आधारित योजनेची निवड करता येते. ट्रेकिंग एररची वैशिष्ट्ये, ●फंड योजनेचे मूळ निर्देशांकाशी असलेले सातत्य तपासता येते, ●निव्वळ परतावा पाहण्याऐवजी तुलनात्मक जोखीम केंद्रित करता येते. ●बाजारपरिस्थितीतील बदल, मूळ निर्देशांकाच्या गुंतवणूक संचातील बदल यामुळे होणारे परिणाम समजतात. ●कोणत्याही मालमत्ता प्रकारच्या निर्देशांकाच्या बाबतीत ट्रॅकिंग एरर उपयुक्त होऊ शकते. 31. इंटरवल फंड- हा एक म्युच्युअल फंडाचा वेगळा प्रकार आहे जो निरंतर फंड आणि मुदतबंद फडांची वैशिष्ट्ये एकत्रित करतो. यामुळे गुंतवणूक योजनेचे युनिट मालमत्ता मूल्यावर कधीही खरेदी करता येतात परंतु पूर्व निर्धारित कालावधीमध्ये त्याची काही मर्यादित काळ त्याची पुन्हा विक्री करता येते. हे फंड बहुदा कमी तरल मालमत्तेत गुंतवणूक करीत असल्याने योजना धारकांना मालमत्ता मूल्यानुसार युनिट खरेदी विक्रीची संधी देतात. याशिवाय या योजनेच्या युनिटची खरेदी विक्री शेअरबाजारात ही करता येते. इंटरवल फंड कसे काम करतात- ●या फंडाचे युनिट निव्वळ मालमत्ता मूल्याने कधीही खरेदी करता येतात. ●विक्री फंड हाऊसकडे मर्यादित कालावधीत करता येते. ●शेअरबाजारात त्यांची खरेदीविक्री होत असल्याने या योजना पुरेशा तरल आहेत. ●व्यवहार बंद कालावधीत नवीन गुंतवणूक घेतली जात नाही. इंटरवल फंडाची वैशिष्ट्ये- ●या योजनेची रचना म्हणजे निरंतर योजना आणि मुदतबंद योजना यांची सरमिसळ आहे. ●ही गुंतवणूक खाजगी गुंतवणूक, कर्जे, बांधकाम, पायाभूत क्षेत्राशी संबंधित असते. ●वर्षातील काही दिवस सोडून या फंडाचे व्यवहार करण्यात अडचण येत नाही. ●हे फंड नियामक देखरेखीखाली असल्याने गुंतवणूकदारांना पुरेसे संरक्षण देतात. ●डिव्हिडंड स्वरूपात गुंतवणूकदारांना अधूनमधून परतावा देतात. ●हे फंड व्यावसायिक सल्लागाराच्या मार्गदर्शनाने चालवले जातात. ●असे फंड हे काही गुंतवणूकदारांची गुंतवणूक गरज असू शकतात. 32.शेअर्स- शेअर्समधील गुंतवणूक हा एक गुंतवणुकीचा सुलभ मार्ग उपलब्ध आहे. त्याआधी तुम्ही कष्टाने मिळवलेल्या पैशाची गुंतवणूक त्यात करण्यापूर्वी त्याची प्राथमिक माहिती नीट करून घेऊया. शेअर्स ही उद्योगाची काही भागाची मालकी असते. तुम्ही महत्वाच्या विषयावर मत देऊ शकता. तसेच भागधारकांच्या सर्वसाधारण सभेत आपले मत व्यक्त करू शकता. कंपनीचे भांडवल हजार भागात विभागले असून त्याचेही 50 भाग तुमच्या मालकीचे असतील तर त्या कंपनीची 5% मालकी तुमच्याकडे आहे. तुम्ही जेव्हा एखाद्या कंपनीचा शेअर्स घेता तेव्हा त्याची एक खास किंमत असते त्याला त्या शेअर्सचे दर्शनी मूल्य असं म्हणतात. परंतु त्याला रोखयाप्रमाणे कोणतीही अंतिम मुदत नसते याचाच दुसरा अर्थ असा की जोपर्यंत तुम्हाला वाटेल तोपर्यंत ते शेअर्स तुम्ही बाळगू शकता. दुय्यम बाजारात भावानुसार विक्री करून ते विकू शकता. तुम्ही किंवा कोणीतरी सुरुवातीला मोजलेली किंमत उद्योगासाठी वापरली जाते. जेव्हा उद्योगातून नफा होतो त्यातील काही भाग शेअर होल्डरना डिव्हिडंड बोनस स्वरूपात दिला जातो. ही एक वैशिष्ट्यपूर्ण रचना आहे ज्यात उद्योगाची मालकी असली तर त्यावरील कर्जाची जबाबदारी नसते. त्याचप्रमाणे उद्योगाने मिळवलेल्या नफ्याचा वाटा भागधारकांना दिलाच पाहिजे याचे बंधनही नसते. त्यामुळे निश्चित रक्कम गुंतवणूकदारास मिळतेच असे नाही. तरीही या गुंतवणूकीतून अनेक फायदे भागधारकास मिळू शकतात ते असे- ●शेअर्समध्ये गुंतवणूक करण्यात जोखीम अधिक असली तरी त्यातून सर्वसाधारण गुंतवणूक प्रकाराहून अधिक परतावा मिळण्याची शक्यता असते. चांगल्या कंपन्यातील गुंतवणूक यशस्वी होण्याची शक्यता जास्त असते. दिर्घकाळात यातील गुंतवणुकीतून अधिक लाभ मिळण्याची शक्यता अधिक असते. ●यामुळे आपल्या गुंतवणूक संचात विविधता येते. जोखीम विभागली जाते. ●जेव्हा पैशाची गरज असते तेव्हा बाजारभावानुसार पैसे त्वरीत उभे करता येतात. या फायद्यासह यातील गुंतवणूकीत असलेले काही धोके असे- ●अनेक कारणांनी शेअर्सचे भाव खालीवर होत असतात. ●भागधारक धनको नसल्याने कंपनी बुडल्यास भांडवल परत मिळण्याची शक्यता जवळपास नसते. ●बदलते सरकारी धोरण, नैसर्गिक संकट यामुळे कंपनीच्या बाजारभावावर बरेवाईट परिणाम होत असतात. (अपूर्ण) सेबीच्या सारथी अँपवर उपलब्ध असलेल्या माहितीचा भावानुवाद. ©उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ती गुंतवणूक शिफारस नाही याची नोंद घ्यावी)

समजून घेऊया भांडवल बाजारातील गुंतवणूक भाग 7

#समजून_घेऊया_भांडवल_बाजारातील_गुंतवणूक_भाग 7 22. बॅलन्स फंड म्हणजे काय? बॅलन्स फंडांची गुंतवणूक शेअर्स आणि बॉण्ड या दोन्ही प्रकारात असते. शेअर्समधील वृद्धी आणि बॉण्ड मधील स्थिरता यांचा समतोल त्यात साधला गेल्याने असे फंड गुंतवणूकदारांना किमान जोखीम घेऊन चांगला परतावा देत असल्याने अधिक लोकप्रिय आहेत. यांना हायब्रीड फंड असेही म्हटले जाते. हे फंड बाजारात येताना त्यांची गुंतवणूक शेअर्स आणि बॉण्डमध्ये कमाल किमान किती टक्के असणार ते जाहीर करतात आणि त्या टक्केवारीच्या जवळपास गुंतवणूक कशी राहील याची काळजी घेतात. या फंडाचे व्यवस्थापक बाजाराचा कल ओळखून कुठे किती गुंतवणूक ते निश्चित करतात. जर शेअरबाजार तेजीत असेल तर फंड व्यवस्थापक त्यांच्या मर्यादेतील अधिकाधिक गुंतवणूक शेअर्समध्ये करतात याउलट बाजारात मंदी असल्यास अधिकाधिक गुंतवणूक बॉण्डमध्ये करतात. या योजना गुंतवणूकदारांना भावण्याची कारणे- ●गुंतवणूक विविधता- गुंतवणूक शेअर्स आणि बॉण्ड या दोन्ही मालमत्ता प्रकारात केली गेल्याने गुंतवणुकीचे विविधिकरण होते. ●गुंतवणूक स्नेही: गुंतवणूकदारांना शेअर्स बॉण्ड अशा वेगवेगळ्या मालमत्ता प्रकारात गुंतवणूक करण्याऐवजी एकत्रितपणे गुंतवणूक संधी उपलब्ध होते. ●वृद्धी सातत्य: यातील गुंतवणूकीस शेअर्सचा भांडवली लाभ आणि बॉण्डची सुरक्षितता या दोन्हींचा फायदा होत असल्याने त्यात सातत्याने वृद्धी होत राहण्याची शक्यता असते. ●जोखीम विभागणी: शेअर्स आणि बॉण्ड या दोन्ही प्रकारात गुंतवणूक होत असल्याने भांडवल बाजारातील भावाची अशाश्वतता आणि बॉण्डमधील स्थैर्य याची जोड मिळाल्याने जोखीम कमी होते. 23. एक्झिट लोड: म्युच्युअल फंड योजनांतील गुंतवणूक काढून घेताना एक्झिट लोडच वापर होतो. म्युच्युअल फंड योजना त्यातील जोखीम आणि परतावा याचा विचार करता उत्तम गुंतवणूक संधी देत असल्याने गुंतवणूकदारांत लोकप्रिय आहेत. त्यांचे स्वतःचे काही नियम आहेत त्यानुसार गुंतवणूकदारांनी किमान काही काळ रक्कम त्याच्याकडे ठेवावी अशी त्यांची अपेक्षा असते त्यापूर्वी गुंतवणूक काढून घेतली असता काही दंड आकारला जातो त्यास एक्झिट लोड असे म्हणतात. गुंतवणूक करण्यापूर्वी ते किती असेल याची माहिती घ्यावी. ●जेव्हा गुंतवणूकदार म्युच्युअल फंड योजनेतील गुंतवणूक लवकर काढून घेण्याचा विचार करतो तेव्हा त्याला देय असलेल्या रकमेवर फंडाच्या नियमानुसार एक्झिट लोड आकारून उरलेली रक्कम दिली जाते. ●वेगवेगळ्या योजना वेगवेगळ्या दराने त्याची आकारणी करतात. शेअर्स आधारीत योजनावरील एक वर्षाच्या आतील कालावधीसाठी सर्वसाधारणपणे विक्री किमतीच्या 1% एक्झिट लोड आकारले जाते तर रोखे आधारीत योजनांवर ते अगदी मामुली किंवा शून्य असते. ●एक्झिट लोडमुळे गुंतवणूक दार सातत्याने योजनांची खरेदी विक्री करत नाहीत. त्यामुळे निधी व्यवस्थापित करणे सोपे जाते. ● यामुळे दीर्घकाळ गुंतवणूक करण्यास प्रोत्साहन मिळते. 24. समभाग संलग्न गुंतवणूक योजना (इएलएसएस) समभाग गुंतवणूकीस प्रोत्साहन देण्यासाठी या योजना चालू करण्यात आल्या. जे लोक अशा योजनेत गुंतवणूक करतात त्यांना जुन्या करप्रणाली प्रमाणे गुंतवणूक केल्यास 80 सी ची सवलत मिळते. या योजनेत केलेली गुंतवणूक किमान तीन वर्षे पूर्ण झाल्याशिवाय काढून घेता येत नाही. या योजनेतून करबचत आणि दिर्घकाळात संपत्ती निर्माण होत असल्याने लोकप्रिय आहेत. जे लोक अप्रत्यक्षपणे दीर्घकाळ भांडवल बाजारात गुंतवणूक करणे पसंत करतात त्यांना संपत्ती निर्मिती आणि करबचत करून देतात. या योजनेत गुंतवणूक केलेल्या रकमेपैकी 80% रक्कम ही शेअर्स मध्ये गुंतवली जाते. योजना कोणत्याही परताव्याची हमी देत नाही. ●ही गुंतवणूक एकरकमी अथवा एसआयपीच्या माध्यमातून करता येते. किमान ₹ 500/- ची एसआयपी करता येते. ●गुंतवणूकदारांना संचयित गुंतवणूक करता येईल अथवा डिव्हिडंड मिळवता येईल. ●प्रत्येक गुंतवणूक किमान तीन वर्षे काढून घेता येणार नाही गुंतवणूकदारांची इच्छा असल्यास तो कितीही काळ गुंतवणूक तशीच ठेऊ शकतो. ●ती भांडवल बाजाराशी संबंधित असल्याने त्यातून मिळू शकणाऱ्या परताव्याची कोणतीही हमी नाही. ●आयकर कायद्याच्या 80 सी नुसार जास्तीतजास्त दीड लाख गुंतवणुकीवर जुन्या करप्रणालीनुसार आयकारात सूट मिळेल. ●या गुंतवणूकीवर दीर्घ मुदतीच्या भांडवली नफ्यावर सव्वा लाखाहून अधिक रकमेवर 12.5% या विशेष दारांने कर आकाराला जातो. 25.आरबीट्राज फंड: हे विशेष प्रकारचे इक्विटी फंड असून त्यांची गुंतवणूक शेअर्समध्ये असली तरी कमी जोखमीचे आहेत. यांची गुंतवणूक रचना दोन प्रकारच्या किंवा दोन बाजारातील समभागाच्या बाजारभावात असलेल्या फरकाचा लाभ घेणे हा आहे. रोख बाजार आणि वायदेबाजार यांच्यातील बाजार भावात असलेल्या फरकाचा फायदा घेण्यासाठी यातील व्यवहार एकाच वेळी केले जातात. यामुळे फंड योजनेस कोणतीही जोखीम न घेता फायदाच होतो. ●हे फंड दोन बाजार किंवा बाजार प्रकार यातील भावांमध्ये पडणाऱ्या फरकाचा सतत शोध घेत असतात. समजा एखाद्या शेअर्सचा कॅश मार्केटमध्ये असलेला भाव ₹ 100/- आहे आणि त्याच शेअर्सचा भाव फ्युचर बाजारात ₹ 102/- आहे म्हणजेच भावात ₹2/- चा फरक आहे. ●अशा वेळी फंड कॅश मार्केटमध्ये ₹100/- ने खरेदी करून त्याच वेळी फ्युचरमध्ये ₹102/- ने विक्री करेल. ●फ्युचर सेटलमेंट संपताना दोन्ही भावात फरक नसल्याने फंडास प्रतिशेअर 2/- रुपये फायदा होईल. ●जेव्हा भावात असलेल्या फरकांच्या संधी बाजारात उपलब्ध नसतील तेव्हा मनी मार्केट फंडात पैसे ठेवून फंडास काहींना काही प्राप्ती होत राहील. आरबीट्राज फंडाचे फायदे- ●कमी जोखीम तरीही शेअर्स मधील गुंतवणूकीचा सर्व लाभ या योजनांना मिळतो. ●कर सवलती: हे फंड तात्पुरत्या स्वरूपात मनी मार्केटमध्ये गुंतवणूक करीत असले तरी कायदेशीररित्या ते इक्विटी फंड समजले जात असल्याने त्यांना त्या अनुषंगाने करात सवलती मिळतात. ●रोकड सुलभ: यातील पैसे कधीही सहज काढून घेता येत असल्याने ते रोकड सुलभ आहेत. ●गुंतवणूक विविधता: हे फंड विविध क्षेत्रात गुंतवणूकीत विविधता येते. आरबीट्राज फंडाच्या मर्यादा- ●बाजार निगडित परतावा- हे फंड बाजारभावातील फरकाचा फायदा घेत असल्याने जर बाजारात फारशी हालचाल नसेल तर आकर्षक परतावा मिळवू शकत नाहीत. ●अल्प कालीन गुंतवणूकीसाठी योग्य: हे फंड दिर्घकाळ गुंतवणूक करण्यासाठी नाहीत. 26.म्युच्युअल फंड योजनांचा धोकामापक (रिस्कोमिटर): कोणतीही गुंतवणूक म्हटली की जोखीम आलीच. ही जोखीम गुंतवणूकदारांना सहज समजावी त्यातून त्यांनी जाणीवपूर्वक गुंतवणूक निर्णय या हेतूने सेबीने या धोका मापकाची निर्मिती केली आहे त्यातून योजनेतील धोका स्पष्ट समजून येईल अशी त्याची पारदर्शक रचना आहे. त्यावरून गुंतवणूकदार त्यांच्या गुंतवणूकीबाबत योग्य तो निर्णय घेऊ शकतात. सर्व मालमत्ता व्यवस्थापन कंपन्यांना त्यांच्या नव्या योजनेतील जोखीम गुंतवणूक दारांना समजावी म्हणून योजनेच्या माहिती पत्रकात जाहिरातीत धोकामापक दर्शविणे सक्तीचे केले आहे. हा रिस्कोमिटर योजनेतील जोखीम सहा वेगवेगळ्या वर्गात दाखवतो. ●कमी धोकादायक: या योजना जवळपास जोखीम मुक्त असतात. रिस्कोमिटरवर या योजनांचा रंग हिरवा (Irish Greeen) असतो. ●कमी ते मध्यम जोखीम: या योजना कमी किंवा त्याहून किंचित धोकादायक योजनांहुन अधिक पण मध्यम धोकादायक योजनाहून कमी धोकादायक असतात. रिस्कोमिटरवर या योजना पोपटी रंगात दाखवल्या जातात. ●मध्यम धोकादायक: या योजनेतील जोखीम मर्यादित असते जे जाणीवपूर्वक जोखीम स्वीकारतात अशा गुंतवणूकदारांना या योजना उपयुक्त ठरतात. त्या पिवळ्या (Neon yellow) रंगात दर्शवितात ●मध्यम ते अधिक धोकादायक: बाजारातील चढ उतार लक्षात घेऊन अधिक जोखीम घेऊन अधिक उतारा मिळवण्याची इच्छा असलेल्या गुंतवणूकदारांना उपयुक्त अशा या योजना आहेत. त्या नारंगी (caramel) रंगात दर्शवितात. ●धोकादायक: या योजना मध्यम आणि अधिक धोकादायक यापेक्षा जास्त धोकादायक असतात. या गडध नारंगी (Dark Orange) ●तीव्र धोकादायक: या योजना साहसी गुंतवणूकदारांसाठी उपयोगी असतात. त्या लाल (Red) रंगात दर्शवितात. हे वर्गीकरण मालमत्ता प्रकार, बाजारातील चढ उतार, जोखीम व्याजदर यावरून केले आहेत. रिस्कोमिटरमुळे, ●योजनेतील जोखीम समजते. ●योग्य फंडाची निवड करता येते. ●पारदर्शकपणे जोखीम स्तर समजतो. ●गुंतवणूक निर्णय सहज घेता येतात. ●जोखीम परतावा यातील संबंध समजतो. ●आपल्या उद्दीष्ट आणि जोखीम क्षमताची जाणीव होते. ●सर्वच योजना वेगवेगळ्या स्तरात विभागता येतात. ●अयोग्य योजना टाळता येतात. ●कमी जोखिम घेणारे अधिक जोखमीच्या योजना टाळू शकतात.(अपूर्ण) सेबीच्या सारथी या अँपवर उपलब्ध माहितीचा भावानुवाद. उदय पिंगळे अर्थ अभ्यासक (लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संघटनेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखातील मते वैयक्तिक असून ती गुंतवणूक शिफारस नाही याची नोंद घ्यावी)